تا پێنج سەد ساڵ لەمەوبەریش سەرچاوەی فێربوون و زانست لە ئەوروپا كتێبی پیرۆزیان بوو (واتە: تەورات و ئینجیل) ، تەورات دوای هەشت سەد ساڵ دەماودەم گێڕانەوە نووسرایەوەو ئینجیلیش دوای نزیكەی سەد ساڵێك نووسرایەوە و هەردووكیان بەو زمانە نەنوسرانەوە كە پێی هاتبوونە خوارەوە، بۆیە بەهەزاران هەڵە و دژ بەیەكی و ناڕاستیان تیایە كە حاشا ئەوانە كەلامی خوا نین، پەیمانگای ویستار لە ئەمریكا پاش چەند ساڵ دیراسەكردنی ئینجیل لەلایەن دووسەد زانای بواری جۆراو جۆرەوە ڕایان گەیاند كە 16% ی ئینجیل راستەو هی خوایە و لە84%ی دەست هەڵبەستە.
كەنیسە دەستی كێشابوو بەسەر كۆمەڵگەدا قسە قسەی ئەوبوو، بیرو بۆچوون هی ئەو بوو با هەڵەش بووایە، كەنیسە دەیووت: زەوی چەقی گەردونە و زەوی ناسوڕێتەوەوخۆرو مانگ و ئەستێرەكان بە دەوریا دەسوڕێنەوە و زۆر شتی تر، كاتێك بەهۆی پێشكەوتنی زانستەوە زۆر راستی دۆزرانەوە كە پێچەوانەی بیروبۆچوونی كەنیسە بوون، كەنیسە كەوتە دژایەتی كردن و تەنانەت چەوسانەوەو كوشتن و بڕینی ئەو زانایانەی كە ڕای جیاوازیان هەبوو.
بەمە زانست بووە دوژمنی كەنیسەو تەییاری بێ دینی دروست بوو، سەدان ساڵ كێشمە كێشمی نێوان ئاین و ئیلحاد لە ئەوروپادا درێژەی كێشا كە هەندێكیشی گواسترایەوە بۆ وڵاتە ئیسلامیەكان و كەسانێك دەیانویست هەمان بەزم لێرەش سازبكەن. پاشان بەهۆی پێشكەوتنی خێرای زانستەوە رۆژ بەرۆژ زیاتر سەلما بۆ زانایان و بۆ خەڵكی كە ئەم بوونەوەرە خوایەك دروستی كردووە كە نەخشەسازییەكی زۆر زۆر وردی بەكار هێناوە لەهەموو دروست كراوەكانیدا.
بۆنموونە ئەگەر زەوی و خۆر تۆزێك گەورەتر یان بچوكتر بوونایە، یان ئەگەر نزیكتر بوونایە لە یەكتری، زەوی و چی تیایە دەسووتان، یان ئەگەر تۆزێك دوورتربوونایە لە یەكتری ئەوە زەوی و چی تیایە دەیان بەست. بەمەش لەسەدەی بیست و بیست ویەكدا گەڕانەوەیەكی ئاشكرا هەست پێدەكرێت بەرەو ئیمان بوون بەخوا كە (واجب الوجود) ەو تەنانەت مامۆستاو سەردەستەی مولحیدەكانی دونیا بڕوای هێنا بە بوونی خوا.
